In deel 3 over de baggerwerkzaamheden bij de Wilheminasluis in Zaandam staan een aantal bijzondere vondsten centraal met uitleg van gemeentelijk archeoloog Piet Kleij. Na 1,5 jaar uitsplitsen en zeefwerkzaamheden zijn zo’n 400.000 grote- en kleine fragmenten aardewerk, glas, metaal, bot, leer en hout verzameld. Deze vondsten dateren grotendeels van de 14de tot en met de 18de eeuw. De oudste vondsten dateren zelf helemaal tot in de 1ode eeuw (!) wat niet vaak is gevonden in de regio van Zaandam.
Slechts een klein gedeelte van de vondsten stamt uit de periode vanaf 12de tot en met 14de eeuw. Er woonden toenertijd nog weinig mensen in de en rondom Zaandam. Het overgrote gedeelte stamt uit de periode 1550-1830. In deze tijd groeide de stad enorm en gooiden dus meer mensen hun afval in het water. Aangezien er na 1850 een vuilnisophaaldienst werd opgezet, zijn er weinig objecten na deze periode teruggevonden. De meest recente vondsten zijn mobiele telefoons (1e generatie Iphone:)) en een Duits rijbewijs, geldig tot 20 maart 1997.
Tussen de vondsten zitten veel interessante objecten, waaronder baardmankruiken, wijnflessen en kelkglazen. Maar ook fragiele medicijn- en parfumflesjes, aardewerken aardbeienbakjes, zalfpotjes en Delfts blauwe kommetjes en vazen. Ook veel voorwerpen van tin, waaronder kannen, lepels en een wijwaterbakje, kwamen naar boven. Baardmankruiken zijn kruiken en bekers versierd met een baardig gezicht en waren in de 16de en 17de eeuw immens populair. Bier werd rond 1600 veel gedronken in Nederlandse streken. Dit kwam omdat haver, en niet gerst, het belangrijkste bouwgraan was.
Een zeer fraaie vondst die bij het uitbaggeren is verzameld bleek een koperen deksel van een tabaksdoos. De ovale deksel is aan de bovenzijde gegraveerd met een opmerkelijke voorstelling. In het midden staat de Nederlandse leeuw met in zijn klauwen een zwaard en zes pijlen. Rechts is een narrenkop gegraveerd met op het hoofd een narrenkap met belletjes eraan. Aan de andere zijde is een duivelskop afgebeeld met een kromme neus, een vooruitstekende kin en een gekromde hoorn rond zijn oor. Wanneer men de deksel omdraait verandert de duivel in de paus, compleet met pauselijke kroon. De nar wordt een bisschop met een bisschopshoed op het hoofd. Deze zogenaamde ‘dubbelkoppen’ kwamen in de 16de en 17de eeuw veel voor op spotprenten. Aan de hand van een sportprent die in het Rijksmuseum is achterhaalt blijkt de spotprent te zijn overgenomen uit een reeks van anti-roomse spotprenten met de titel ‘Roma Pertubata’, wat ook wel ‘Het beroerde Rome’ betekent. Gezien de datering van de spotprent uit de collectie van het Rijksmuseum zal de deksel van de tabaksdoos ook uit het begin van de 18de eeuw zijn.
Een andere opmerkelijke vondst uit de bagger van de Wilhelminasluis zijn de afgezaagde delen van penisbeenderen van walrussen. Het penisbeen van een volwassen walrus is een ruim 60 cm lang recht bot. In de sluis zijn 11 penisbeenderen gevonden en één compleet penisbeen van een jonge walrus. In de 17de en 18de eeuw was de Zaanstreek het centrum van de walvisvaart. Uit de archeologische vondsten blijkt dat de Zaanse jagers niet alleen op walvis maar ook op walrussen joegen. Er werd op de dieren gejaagd vanwege hun ivoren slagtanden en het spek. Walvissen en robben hebben onder de huid een dikke speklaag, die na de slacht werd uitgekookt om traan(olie) te krijgen. In de Zaanstreek zijn meerdere locaties van deze plaatselijke traankokerijen bekend.
De afgezaagde resten die in de Wilhelminasluis zijn gevonden zijn duidelijk afvalfragmenten, weggegooid door een plaatselijke beenwerker. Maar tijdens het baggeren is ook een bijzonder mesheft van penisbeen gevonden, voorzien van een versierde koperen beslag en een koperen heftbeschermer met een ‘s’. Met deze hoeveelheid bijzondere vondsten is er een schat aan informatie over de geschiedenis van Zaandam boven water gekomen. Het gaat zeker een aantal jaren duren voordat alles is uitgewerkt door archeologen en specialisten in een allesomvattend naslagwerk dat zich (hopelijk) kan meten met ‘Spul/Stuff’ van de archeologische vondsten die zijn gedaan tijdens de werkzaamheden van de Noord-Zuid lijn in Amsterdam. We gaan het zien!
©teksten P. Kleij/G.Graas Archeologische kroniek Noord-Holland 2020/J.van Amelsvoort, Oneindig Noord-Holland
